Nghệ sĩ người Việt Lê Giang nói: “Những gì phụ nữ có thể làm là không có giới hạn.”
Ở Việt Nam, các studio nghệ thuật, địa điểm triển lãm và không gian thử nghiệm mới mọc lên nhanh chóng như những tòa nhà chọc trời hiện đang chiếm lĩnh đường chân trời của TP.HCM. Khi nền kinh tế phát triển, nền nghệ thuật cũng được thúc đẩy bởi một nhóm nữ nghệ sĩ và người phụ trách được trao quyền.
Giám tuyển Đỗ Tường Linh nói, người đồng sáng lập Six Space có trụ sở tại Hà Nội vào năm 2015 cùng với nghệ sĩ Lê Giang cho biết: “Thành phố Hồ Chí Minh là thế giới của phụ nữ”. Thành phố là quê hương của nhiều phụ nữ có ảnh hưởng như: Quỳnh Phạm, người đã thành lập Quỳnh Gallery vào năm 2003; nghệ sĩ Sandrine Llouquet, người điều hành Salon Saigon; Trần Thanh Hà, người đứng đầu MOT Space; Thanh (Nữ) Mai và Xuân Hạ của Cháo Downton đa tài; Tia Thuỷ Nguyễn, người đã thành lập Trung tâm Nghệ thuật Đương đại The Factory vào năm 2016 với Zoe Butt là giám đốc nghệ thuật; và Arlette Quỳnh-Anh Trần, đạo diễn bộ sưu tập Post Vidai.
Ở Hà Nội cũng vậy, phụ nữ đang bận rộn với việc tìm kiếm thị trường cho riêng mình và tạo không gian cho nghệ thuật. Ngoài Six Space, các sáng kiến do phụ nữ lãnh đạo bao gồm Hanoi Doclab, do nhà làm phim nổi tiếng Nguyễn Trinh Thi sáng tạo vào năm 2009 nhằm nuôi dưỡng các nghệ sĩ truyền thông và điện ảnh độc lập của Việt Nam; Nhà Sàn Collective, được đồng sáng lập vào năm 2013 với nghệ sĩ đa phương tiện tài năng Nguyễn Phương Linh, trong khi năm 2018, nghệ sĩ múa rối kiêm người kể chuyện Linh Valerie Phạm đã thành lập Nhóm Mắt Trần Ensemble.
Chúng ta tới đây bằng cách nào nhỉ? Tường Linh dẫn chứng một nhóm phụ nữ truyền cảm hứng trước đó là hình mẫu: “Vào những năm 1990, không có nhiều nữ nghệ sĩ và giám tuyển ở địa phương. Nhưng vẫn có nhiều người quan trọng trong hậu trường là phụ nữ. Hầu hết các nghệ sĩ đều là nam giới nhưng vẫn có những tài năng lại là phụ nữ”. Những người phụ nữ huyền thoại này bao gồm: Natalia Kraevskaia, người thành lập Salon Natasha vào năm 1990; nhà sử học nghệ thuật nổi tiếng Nora Taylor, người lần đầu tiên đến thăm Hà Nội vào đầu những năm 1990; và Suzanne Lecht người đã mở Art Vietnam vào năm 1991 và đưa ra các nữ họa sĩ như Đinh Ý Nhi và Đinh Thị Thắm Poong, cả hai đều đề nghị thay thế những hình ảnh phụ nữ thành các bức tranh của Lê Thị Lựu về những cô gái xinh đẹp với mái tóc đen dài, mặc áo dài lụa và ôm một đứa trẻ.
Sau gần 30 năm thách thức Hiện trạng (Status quo), phụ nữ vừa ủng hộ nền nghệ thuật vừa tạo ra những tác phẩm được quốc tế đánh giá cao. Nghệ sĩ đa phương tiện Tiffany Chung (sinh năm 1969) đặc biệt nổi tiếng với tác phẩm tinh tế của cô về các khía cạnh di cư được giữ vững bởi các tổ chức như SFMOMA, Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại Louisiana và M +. Cô thường xuyên tham gia các hội chợ nghệ thuật quốc tế, cùng với các nghệ sĩ người Việt hải ngoại khác, Thu Vân Trần (sinh năm 1979), người cùng với Rüdiger Schöttle Gallery triển lãm Penetrable 2019, một tác phẩm được làm bằng bã cao su tại Art Basel Unlimited, và Oanh Phi Phi (sinh năm 1979), người có các tác phẩm sơn mài hấp dẫn đã được Fost Gallery trưng bày tại Art Basel Hong Kong vào tháng 3.
Oanh Phi Phi’s Installation at Fost Gallery during Art Basel Hong Kong
Thảo Nguyên Phan (sinh năm 1987) có trụ sở tại TP.HCM đang có tác động đặc biệt mạnh mẽ. Sau khi tham gia Rolex Mentor và Protégé Initiative cùng Joan Jonas 2016–2017, Thảo Nguyên Phan đã giành được hai giải thưởng danh giá vào năm 2018: Han Nefkens Foundation và APB Foundation. Ngoài ra, cô đã hợp tác với nghệ sĩ Trương Công Tùng và giám tuyển Arlette Quỳnh-Anh Trần để thành lập Art Labor Collective, với các hoạt động đa ngành, phát triển các dự án nghệ thuật mang lại lợi ích cho cộng đồng. Tường Linh phản ánh: “Thế hệ chúng tôi di chuyển nhiều hơn thế hệ trước. Thêm vào đó, bây giờ chúng tôi có thêm tiếng nói của nhiều nghệ sĩ nữ và họ là những giọng ca mới và khác biệt. Thật thú vị. Nhiều phụ nữ đang làm những tác phẩm nghệ thuật mang tính khái niệm và thực sự rất chính trị”.
Thao Nguyen Phan, Mute grain, 2019
Chắc chắn, những màn trình diễn dũng cảm của nghệ sĩ phê bình Ly Hoàng Ly (sinh năm 1975) thường xuyên khơi dậy những cuộc trò chuyện phức tạp về thân phận phụ nữ, quyền năng và tình dục. Cô chọn các chủ đề cá nhân mở ra lĩnh vực gia đình thường che đậy, như kinh nguyệt (trong Blood and Flowers, 2007), nội trợ và nô lệ (trong Monument of Roundtrays, 2000) và cơ thể phụ nữ (trong Water, 2000).
Ly Hoàng Ly, Blood and Flowers, 2007
Tương tự như vậy, Himiko Nguyên (sinh năm 1976), sống tại Thành phố Hồ Chí Minh, đề cập đến các chủ đề vẫn còn hơi cấm kỵ. Đối với loạt phim Come Out II đang thực hiện của mình, từ năm 2016 đến nay, cô ấy lồng những bức chân dung khỏa thân của nhiều người (Việt Nam, Nhật Bản, người Châu Âu, những người đồng tính nữ, đồng tính nam, nam, nữ) vào các hộp có lỗ. Đó là một công việc thực sự của con người, nhằm rút ra những điểm yếu và điểm chung của chúng ta, đồng thời là một phép ẩn dụ gọn gàng cho cách mà văn hóa chính thống của Việt Nam có thể che giấu đồng tính. Như Himiko Nguyên nói, “những tác phẩm nghệ thuật này rất quan trọng vì chúng có thể bắt đầu cuộc trò chuyện về giới tính và tình dục ở một nơi mà một số điều không được thảo luận cởi mở.”
Lê Hiền Minh (SN 1979) đã đặt câu hỏi về vai trò giới truyền thống và bản dạng phụ nữ từ năm 2004: “Phụ nữ có nghĩa là gì? ‘Phụ nữ hiện đại trong xã hội Việt Nam có ý nghĩa như thế nào?” Câu trả lời của cô nằm trong các tác phẩm điêu khắc thể hiện sự hạn chế của việc giải thích ‘tính nữ’ chỉ về mặt sinh học sinh sản. Hạt (Balls) 2004, thăm lại vào 2016, sử dụng những quả bóng màu mận chín xếp thành từng tầng của giấy Dó để tượng trưng cho một liều thuốc bổ cho nam giới tràn đầy sức sống. Đi kèm với một cụm từ Nho giáo có nghĩa là: “Bổn phận lớn nhất của người phụ nữ là sinh ra con trai”, những quả bóng đang phát triển tạo ra một sức ép dai dẳng về quyền lực của nam giới. Tương tự như vậy, trong Deep(Worms), 2007 thăm lại năm 2017, những sợi dây đay giống như sợi tóc được buộc lại với những con ‘giun’ bao quanh một nhân vật kiểu sao Kim với một sự gần gũi đặc biệt buồn nôn.
Nhưng có một lối thoát nào không? Minh nói, “Cách duy nhất để họ có thể giải phóng mình khỏi những ràng buộc này, là bác bỏ nhận định rằng tính nữ chỉ tóm gọn trong chức năng sinh học; và thay vào đó, là trân trọng tính nữ như một biểu thị mang tính tâm linh của một dạng năng lượng vũ trụ. Đây là gánh nặng chung của phụ nữ”. Điều này không được truyền đạt tốt hơn trong Venus (2019) tại một ngôi đền cho sức mạnh, quyền lực và sự nhạy cảm của phụ nữ, là nơi một nhân vật lấy cảm hứng từ Người phụ nữ của Willendorf được làm thủ công bằng giấy Dó và bọc trong lá bạc. Tương tự như Divine Feminine (2019), tác phẩm điêu khắc công cộng hiện đang được triển lãm tại Helsinki, cho thế giới thấy một biểu tượng nữ tính Việt Nam cổ xưa và đặt phụ nữ vào trung tâm của trải nghiệm tâm linh.
Lê Hiền Minh, Venus, 2019, Vietnamese handmade Dó paper, traditional Vietnamese silver leaf, clay. Made during her residency at Art Omi, Ghent, New York, USA
Không phải tất cả các nghệ sĩ nữ đều đề cập trực tiếp đến các vấn đề nữ quyền và một số khán giả nhầm lẫn nữ quyền với phụ nữ hoặc gắn nhãn tất cả các nghệ sĩ nữ là nghệ sĩ nữ quyền, như Joan Kee đã khám phá trong bài báo năm 2007 của bà “Chủ nghĩa nữ quyền là gì về nghệ thuật đương đại của phụ nữ châu Á?” (What Is Feminist About Contemporary Asian Women’s Art?). Đối với nhiều người, đó là sự cân bằng tinh tế giữa việc công nhận vị trí của một nghệ sĩ nữ và không bị gán ghép. Tuy nhiên, nhiều người hùng hồn về vai trò của họ với tư cách là nghệ sĩ nữ. Nghệ sĩ Hà Nội Lê Giang (sinh năm 1988) nằm trong danh sách của Forbes Việt Nam năm 2018 với sáng tác “30 Under 30” cho biết: “Tôi không hẳn là một nghệ sĩ nữ quyền, nhưng vẫn có rất nhiều phụ nữ trẻ ở Việt Nam được trao quyền. Chúng tôi không bị ép buộc bởi cơ thể của chúng tôi”.
Tác phẩm nghệ thuật nổi bật nhất của Lê Giang cho đến nay, Vestige of a Land (Niệm), được trưng bày bởi Vin Gallery (tình cờ do một người phụ nữ tiên phong là Shyevin S’ng) tại Art Central Hong Kong vào tháng 3 năm 2019. Vestige of a Land tái tạo các kiến trúc bằng thạch cao của một ngôi đình (đình làng Việt Nam), và để làm nên công trình, Lê Giang đã áp dụng kỹ thuật xây dựng của những người thợ thủ công cách đây gần 300 năm. Sự tinh tế của thạch cao chạm khắc thể hiện ở những chiếc trụ khó nặng nề của nó. “Để chứng minh điều đó”, Cô nói “Không có giới hạn đối với những gì phụ nữ có thể làm. Đây là lý do tại sao tôi thích làm những tác phẩm điêu khắc lớn.”
Tương tự, nghệ sĩ múa rối và người kể chuyện Linh Valerie Phạm (sinh năm 1993) do dự khi mô tả tác phẩm nghệ thuật của mình là nữ quyền. Đối với Linh Valerie Phạm, cuộc sống của một nữ nghệ sĩ là một quá trình tự thương lượng. Cô ấy nói: “Là một người phụ nữ, tôi là một phần của con người và với tư cách là một nghệ sĩ.” Trong khi cô ấy khám phá các chủ đề về nữ quyền và bản sắc phụ nữ trong các buổi biểu diễn của mình, cô ấy ý thức rằng quan điểm của cô ấy về thế giới chắc chắn phải thể hiện cái nhìn của phụ nữ. “Tôi thích nghĩ về cách tôi có thể sống với ‘ý tưởng về phụ nữ và hành trang đi kèm với nó.” Đầu năm nay, Nhóm Mắt Trần Ensemble của cô đã được FRIDA, quỹ nữ quyền trẻ, tài trợ để phát triển một dự án về bình đẳng giới. Nhân vật chính trong màn trình diễn là một cô gái trẻ có hy vọng và ước mơ cho tương lai của mình sẽ vượt ra ngoài không gian trong nước. Gợi mở hơn là giáo huấn, tác phẩm thông minh và kích thích tư duy này lôi cuốn khán giả chia sẻ giấc mơ của cô ấy.
Linh Valerie Pham, Rice, 2018. Original Work. Performed by Mat Tran Ensemble & Bryan Wilson
Điều đáng chú ý là sự năng động của các nữ nghệ sĩ ở Việt Nam. Ngoài việc theo đuổi sự nghiệp nghệ thuật cá nhân thành công, họ thành lập các tập thể, tổ chức các hoạt động giáo dục và điều hành các dự án nghệ thuật mang lại lợi ích cho cộng đồng một cách không mệt mỏi. Nó gợi nhớ đến tứ đức, một hệ tư tưởng Nho giáo nêu lên những giá trị mà người phụ nữ Việt Nam mong muốn có được: công (siêng năng làm việc), dung mạo (trang nhã), ngôn (ăn nói đàng hoàng), hạnh (đạo đức tốt). Vượt qua những ranh giới trong quá khứ, các nữ nghệ sĩ và người phụ trách được trao quyền ngày nay luôn nỗ lực theo đuổi ước mơ và tập trung vào tương lai.
Theo Cobo Social
